Biblioteki w Grünbergu

Szczegóły

Dawid Kotlarek

Odsłony: 5197

Biblioteka publiczna  

Tradycje książki w Zielonej Górze sięgają czasów średniowiecza. Miejscowa XIV-wieczna biblioteka parafialna zaliczana jest do najstarszych na obszarze Śląska. Przez wieki nie zaistniały jednak w mieście warunki korzystne dla rozwoju kultury książki. Zielona Góra nie stanowiła ważnego ośrodka politycznego, kulturalnego czy gospodarczego. Dopiero rozwój społeczno-gospodarczy miasta w XIX w. przyniósł ożywienie dla „świata książki”. Zaczęły powstawać zakłady drukarskie, pierwsze księgarnie i biblioteki. Zielona Góra musiała jednak długo czekać nim idee niemieckich teoretyków bibliotekarstwa publicznego - Benjamina Preuskera i Friedricha von Rauera[1] dotarły do miasta.

Pierwszą książnicę o charakterze powszechnym uruchomiono tu dopiero w 1898 r.[2]. Za jej podstawę służył księgozbiór biblioteki Stowarzyszenia Rzemieślników i Ogrodników (Gewerbe und Gartenbauverein), który liczył wówczas 560 tomów. W strukturze placówki funkcjonowała zarówno wypożyczalnia, jak i czytelnia. Do 1927 r. stan księgozbioru zwiększył się do 6 100 woluminów. Wypożyczenia w latach 1918-1927 kształtowały się na poziomie od 10 do blisko 17 tys. pozycji rocznie, co jak na dwudziestokilkutysięczne miasto można uznać za spore osiągnięcie[3]. Biblioteka służyła wszystkim mieszkańcom miasta bez względu na status majątkowy – od przemysłowców, po służbę domową i bezrobotnych. W czym zatem rozczytywali się ówcześni mieszkańcy Zielonej Góry? Korzystający z biblioteki najchętniej sięgali po literaturę piękną (90%), następnie po wydawnictwa naukowe i popularno-naukowe (5%), pisma dla młodzieży (3,5%), czasopisma (1,5%). Wśród literatury pięknej dużym zainteresowaniem cieszyły się książki o tematyce wojennej, np.: Erich Maria Remarque Na zachodzie bez zmian, Ludwig Renn Wojna, Ernst Jünger W stalowych burzach, Arnold Zweig Spór o sierżanta Griszę. Panie oraz młode damy zazwyczaj prosiły o powieści, głównie romanse (np. Hedwig Courths-Mahler) lub opowieści o życiu arystokracji. Panowie natomiast zaczytywali się w powieściach i opowiadaniach historycznych, takich jak: Ekkehard Josepha Victora von Scheffel, Ivanhoe czy Kwintyn Durward Waltera Scotta. Wśród wymienianych w dokumentach archiwalnych dzieł literackich znalazła się również powieść Quo Vadis Henryka Sienkiewicza, której niemiecki przekład cieszył się również sporym uznaniem czytelników. Popularne były powieści zagranicznych autorów: Dostojewskiego, Londona, Sinclaira, Zoli, Dumas'a i in. Z literatury popularno-naukowej najczęściej wybierano pozycje biograficzne i podróżnicze. Pod koniec lat 20. sporym uznaniem cieszyła się praca Bena Lindsey'a Bunt młodzieży (wyd. w 1925). Korzystano także z poradników zdrowia, podręczników żeglarstwa, techniki (np. radiofonii), prac poświęconych przyrodzie. Po roku 1945 księgozbiór biblioteki uległ rozproszeniu. Podobne placówki organizowano w miejscowościach powiatu zielonogórskiego. Przyjęto, iż w miejscowościach do 5 tys. mieszkańców liczba woluminów w każdej książnicy powinna sięgać co najmniej 450 książek, co nie we wszystkich przypadkach udało się zrealizować.

Biblioteki szkolne

Bogate księgozbiory gromadzono również na potrzeby zielonogórskiego gimnazjum realnego. W jego ramach działały dwie biblioteki: uczniowska (Schülerbibliothek) i nauczycielska (Lehrerbibliothek). Liczba pozycji księgozbioru uczniowskiego w roku 1857 wynosiła 237 jednostek, a w 1873 już 940. Stan biblioteki nauczycielskiej przedstawiał się następująco: w roku 1857 – 677 jednostek, w 1864 – 969 jednostek i w 1893 – 5 443 jednostki biblioteczne. Szkoła mogła pochwalić się również ciekawymi kolekcjami. W 1877 r. zbiory biblioteki wzbogaciły się o cenne materiały, które przekazano jej w spadku po śmierci miejscowego pastora, historyka i orientalisty Otto Wolffa. W bibliotece nauczycielskiej udało się zgromadzić kilkadziesiąt wartościowych starodruków z XVI-XVIII wieku[4].
 

 Wypożyczalnie dochodowe

W Zielonej Górze funkcjonowały również wypożyczalnie dochodowe. Od 1845 r. taką formę udostępniania literatury przy swojej księgarni prowadził Friedrich Weiss[5]. Wydawał katalogi, które zawierały wykaz dostępnej do wypożyczenia literatury. Z książek, po uiszczeniu stosownej opłaty, korzystać można było przez okres 4 tygodni, choć zdarzały się przypadki przekraczania ustalonych terminów. Wypożyczalnie dochodowe z całą pewnością działały także przy innych zielonogórskich księgarniach, jednak niewiele można powiedzieć na ich temat. Połowa XIX w. to okres rozwoju tego typu wypożyczalni. Na początku XX w. idea płatnego udostępniania książek upadła. Książka w tym czasie taniała, co umożliwiało tworzenie własnych, prywatnych bibliotek. Powstawało również coraz więcej wypożyczalni niekomercyjnych.                                       

Popularne były również tzw. kółka czytelnicze (Lesezirkel), które funkcjonowały  także w Zielonej Górze. Wiadomo, że już Heinrich August Krieg w 1825 r. podejmował próby utworzenia Lesezirkel przy swoim zakładzie drukarskim. Kwestia kółek czytelniczych w Zielonej Górze wymaga jednak dalszych badań, gdyż na chwilę obecną, w oparciu o niewielką ilość dostępnych informacji na ich temat, nie jest możliwa szersza charakterystyka działalności tychże instytucji.

Inne księgozbiory

Własny księgozbiór posiadało także archiwum miejskie. Znajdowały się tu przede wszystkim dzieła poświęcone historii Prus i Niemiec (w tym także regionalia), czasopisma lokalne i inne. W zbiorach WiMBP w Zielonej Górze zachowała się spora ilość pozycji sygnowanych pieczęciami miejskiego archiwum.

Książki gromadziła także zielonogórska loża masońska. Trudno jest ustalić dokładny stan księgozbioru zielonogórskiej loży „Erwin dla Światła i Prawdy”. Wolfgang J. Brylla przyjmuje, iż liczba tomów mogła sięgać ok. tysiąca[6]. Nie jest znana zawartość drukowanego katalogu biblioteki loży. Na podstawie wydanego do niego suplementu, zawierającego 30 pozycji, tylko w ogólnym zarysie odtworzyć można profil tego księgozbioru. Gromadzono głównie literaturę o tematyce masońskiej, w językach niemieckim, angielskim, czy francuskim, a także książki poruszające tematykę społeczno-polityczną i religijną. W roku 1898 r. powstało w Zielonej Górze Towarzystwo Polskich Rzemieślników, którego twórcą i prezesem był Kazimierz Lisowski. Towarzystwo zrzeszało miejscową polonię i organizowało jej życie kulturalne. Na spotkaniach członków organizacji odczytywano dzieła wybitnych literatów polskich czy artykuły z prenumerowanych gazet polskich[7]. Zorganizowano również niewielką bibliotekę, która posiadała własny budżet z członkowskich składek, a jej prowadzeniem zajmował się specjalnie wyznaczony do tego bibliotekarz. Po zakończeniu działalności organizacji księgozbiór uległ rozproszeniu.

 

dr Dawid Kotlarek

WiMBP im. C. Norwida w Zielonej Górze

[1] W. Thauer, P. Vodosek, Geschichte der öffentlichen Bücherei in Deutschland, Wiesbaden 1990, s. 30.

[2] Verwaltungsbericht der Stadt Grünberg i. Schles. 1911-1922, s. 196.

[3] M. Klose, Kunstpflege und Bildungswesen in Grünberg [w:] Die Stadt Grünberg i[n] Schlesien, „Monographien deutscher Städte”, Hrsgb. E. Stein, Berlin-Friedenau 1928, t. XXIX, s. 126.
[4] Verzeichnis alter Bücher, die in der Lehrerbibliothek vorhanden sind [w:] Festschrift zur Feier des fünfzigjährigen Bestehens Friedrich-Wilhelms-Realgymnasiums zu Grünberg in Schlesien am 3. und 4. April 1903, Grünberg 1903, s. 80-81.
[5] Geschäfts-Verlegung, „Grünberger Inteligenzblatt” 1845, nr 26, s. 154 [w paginacji ciągłej].
[6] W. J. Brylla, Działalność oświatowa zielonogórskiej loży „Erwin dla Światła i Prawdy”, [w:] Zielona Góra na przestrzeni dziejów..., s. 101.
[7] W. Korcz, Historia Towarzystwa Polskich Rzemieślników w Zielonej Górze, Zielona Góra 1973, s. 53-54.