Pięć lat funkcjonowania UKD w Bibliotece Uniwersytetu Zielonogórskiego jako systemu uporządkowania zbiorów
- Szczegóły
- Odsłony: 1141
W dobie XXI wieku sprawne wyszukiwanie wiarygodnej i rzetelnej informacji stało się ważną i nieocenioną umiejętnością. W natłoku danych, jakimi dysponuje internet, bardzo trudno trafić na te wartościowe i potrzebne. Precyzyjne i skuteczne przeszukiwanie zasobów bibliotecznych jest istotnym problemem. W kontekście szybko rozwijających się nowych technologii i zasobów cyfrowych, problem ten jest niezmiernie ważny i w przyszłości będzie się pogłębiał.
Współczesne biblioteki stoją dziś przed dylematem, w jaki sposób uporządkować księgozbiór, aby czytelnik możliwie najszybciej odnalazł potrzebną informację. Niezwykle istotny jest tu sprawny i przejrzysty system klasyfikacji zbiorów bibliotecznych. W Bibliotece Uniwersytetu Zielonogórskiego zdecydowano się na system Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej. System ten jest stosowany w polskich bibliotekach od 1907 roku i stale podlega systematycznym modyfikacjom. Opierając się na doświadczeniu własnym i innych bibliotek, stwierdzono, że jest to najlepsze narzędzie do klasyfikacji i porządkowania zasobów bibliotecznych. System Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej daje możliwość zarówno ogólnej, jak i szczegółowej organizacji księgozbioru. Istotną zaletą UKD jest jej uniwersalny charakter, pełni ona ważną rolę w międzynarodowej wymianie informacji, cechuje ją nieograniczony zakres dziedzinowy oraz uporządkowanie w strukturze klasyfikacyjnej. Jej hierarchiczny charakter pozwala dzielić wiedzę na dziedziny, które mogą być dzielone na kolejne dyscypliny. Ważną cechą UKD jest duża szczegółowość, która daje możliwość tworzenia bardzo specjalistycznych (dostosowanych do indywidualnych potrzeb biblioteki) działów. UKD to uniwersalny system klasyfikowania zbiorów. Wyodrębnia on 10 podstawowych działów, uwzględniając główne dziedziny wiedzy:
0 – Dział ogólny
1 – Filozofia. Psychologia
2 – Religia. Teologia
3 – Nauki Społeczne. Prawo. Administracja
4 – Ten dział jest wolny (stanowi rezerwę dla rozbudowy klasyfikacji w przyszłości)
5 – Matematyka. Nauki Przyrodnicze
6 – Nauki Stosowane. Medycyna. Nauki Techniczne. Rolnictwo
7 – Sztuka. Rozrywki. Sport
8 – Językoznawstwo. Nauka o Literaturze. Literatura Piękna
9 – Archeologia. Prehistoria. Geografia. Biografie. Historia
Działy te są następnie rozbudowywane według zapotrzebowania klasyfikowanych zbiorów, np.:
Na przykład rozbudowany symbol 373.5.016.046.021.64 z odpowiednikiem słownym „Przedmioty nauczania wgimnazjum” otrzymuje w słowniku uproszczoną formę 373/14. Inny rozbudowany symbol UKD 37.064.2:159.922.7/.8 z odpowiednikiem słownym „Godzina wychowawcza” został sprowadzony do skróconego symbolu 37/54. Podstawową zasadą tworzenia symboli klasyfikacji wewnętrznej jest wyszczególnienie symbolu klasy macierzystej (węzłowej) i uzupełnienie go o cyfrę 1. Klasy pochodne (podrzędne) otrzymują symbol klasy macierzystej rozbudowany o cyfry w kolejności występowania klas pochodnych w tablicach UKD. Na przykład klasa węzłowa: „Chemia” z przypisanym symbolem 54 otrzymuje w słowniku symbol 54/1. Pod klasą węzłową „Chemia” w tablicach UKD widnieje klasa podrzędna „Stan substancji, stan skupienia” z przypisanym symbolem 54-1. Otrzymuje ona symbol klasy macierzystej poszerzony o kolejną cyfrę, czyli 54/2. Kolejna klasa podrzędna to „Stan gazowy” oznaczona symbolem 54-13, w słowniku przyjęła ona formę 54/3. I kolejno „Stan ciekły” o symbolu 54-14 otrzymuje w słowniku formę 54/4. Klasa „Roztwory” o symbolu 54-145 otrzymuje formę 54/5. W Słowniku Klasyfikacji Wewnętrznej prezentuje się to w sposób następujący:
Działy te są następnie rozbudowywane według zapotrzebowania klasyfikowanych zbiorów, np.:
5 Matematyka i nauki przyrodnicze
53 Fizyka 531/534 Mechanika
531 Mechanika ogólna
534 Drgania. Akustyka
534.8 Zastosowanie akustyki
534.83 Drgania i ich zwalczanie
Każdy z głównych działów dzieli się na 10 działów pochodnych. Kolejny stopień podziału daje możliwość uzyskania 10 następnych działów. Stopnie podziału, czyli rozbudowa „w głąb” może być nieograniczona, praktycznie może sięgać niekiedy kilkunastu stopni1 . Zasadniczy trzon klasyfikacji stanowią symbole główne, które są uwzględnione w tablicach głównych. Tablice te są wydawane wpięciu wariantach, z których najczęściej stosowanymi są wydanie pełne i skrócone. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna to system klasyfikacji zbiorów bibliotecznych wywodzący się z Klasyfikacji Dziesiętnej Deweya. Twórcy nowego systemu znacznie rozbudowali poddziały pomocnicze i wprowadzili możliwość tworzenia symboli złożonych. Pierwsze wydanie UKD ukazało się w 1907 roku. W roku 1937 Międzynarodowy Instytut Bibliograficzny, będący właścicielem praw autorskich do UKD, przyjął nazwę Międzynarodowej Federacji Dokumentacji (FID). W 1992 roku prawo autorskie do UKD wraz z całą odpowiedzialnością za jego kształtowanie zostało przekazane Konsorcjum ds. UKD (z siedzibą w Hadze)2 . Konsorcjum to na bieżąco aktualizuje tzw. Master Reference File (MRF) – plik wzorcowy UKD, który inaczej można nazwać komputerową kartoteką wzorcową symboli UKD. Powszechną akceptację Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna zyskała w okresie powojennym, stając się najszerzej wykorzystywanym systemem opracowania rzeczowego i prowadzenia katalogów, zwłaszcza wbibliotekach powszechnych. Była stosowana także w wielu bibliotekach fachowych, dziedzinowych oraz bibliotekach instytutów branżowych. Znalazła również szerokie zastosowanie poza bibliotekarstwem, m.in. w księgarstwie i informacji naukowej. Dziś Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna jest stosowana w bibliotekach o różnym profilu na całym świecie, a jej tablice publikowane są w 39 językach, w 125 krajach. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna jako język informacyjno-wyszukiwawczy służy do tworzenia charakterystyk wyszukiwawczych. Może ona również odgrywać rolę systemu organizacji zbiorów bibliotecznych na półkach. UKD (jak wspomniano wcześniej) stała się kluczowym narzędziem worganizacji układu książek wstrefie wolnego dostępu Biblioteki Uniwersytetu Zielonogórskiego. Jako inspiracja i wzorzec do stworzenia narzędzia porządkowania księgozbioru w przestrzeni otwartej Biblioteki UZ posłużyła
Biblioteka Neofilologiczna. Instytucja ta powstała w 1990 roku jako Biblioteka Kolegiów Języków
Obcych. Od 2012 roku przestała ona funkcjonować jako samodzielna jednostka, a jej księgozbiór
stał się integralną częścią księgozbioru Biblioteki
Uniwersyteckiej. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna pełniła w Bibliotece Neofilologicznej funkcję klasyfikacyjną oraz porządkowała księgozbiór
w przestrzeni otwartej3
.
W formacie MARC 214
zostały wprowadzone symbole z najnowszego wydania UKD, które
były ściśle związane z profilem Biblioteki Neofilologicznej. W ten sposób powstał słownik, wktórym zapisane były zarówno symbole cyfrowe, jak
i odpowiedniki słowne (zaczerpnięte z części systematycznej tablic). Możliwość wyszukiwania informacji po słowach pozwalała czytelnikowi na
skuteczniejsze przeszukiwanie słownika, jak i pozyskiwanie informacji.
W Bibliotece Uniwersyteckiej również funkcjonuje Słownik Klasyfikacji Wewnętrznej. Bazuje on
na najnowszym, skróconym wydaniu Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej z 2006 roku. Zawiera
on wszystkie dziedziny wiedzy ujęte w tablicach
w formie skróconych symboli cyfrowych i ich odpowiedników słownych. Zastosowanie skróconego symbolu uprościło jego identyfikację istało się
bardziej czytelne dla użytkowników.
Słownik Klasyfikacji Wewnętrznej UKD
Na przykład rozbudowany symbol 373.5.016.046.021.64 z odpowiednikiem słownym „Przedmioty nauczania wgimnazjum” otrzymuje w słowniku uproszczoną formę 373/14. Inny rozbudowany symbol UKD 37.064.2:159.922.7/.8 z odpowiednikiem słownym „Godzina wychowawcza” został sprowadzony do skróconego symbolu 37/54. Podstawową zasadą tworzenia symboli klasyfikacji wewnętrznej jest wyszczególnienie symbolu klasy macierzystej (węzłowej) i uzupełnienie go o cyfrę 1. Klasy pochodne (podrzędne) otrzymują symbol klasy macierzystej rozbudowany o cyfry w kolejności występowania klas pochodnych w tablicach UKD. Na przykład klasa węzłowa: „Chemia” z przypisanym symbolem 54 otrzymuje w słowniku symbol 54/1. Pod klasą węzłową „Chemia” w tablicach UKD widnieje klasa podrzędna „Stan substancji, stan skupienia” z przypisanym symbolem 54-1. Otrzymuje ona symbol klasy macierzystej poszerzony o kolejną cyfrę, czyli 54/2. Kolejna klasa podrzędna to „Stan gazowy” oznaczona symbolem 54-13, w słowniku przyjęła ona formę 54/3. I kolejno „Stan ciekły” o symbolu 54-14 otrzymuje w słowniku formę 54/4. Klasa „Roztwory” o symbolu 54-145 otrzymuje formę 54/5. W Słowniku Klasyfikacji Wewnętrznej prezentuje się to w sposób następujący:
54/1 Chemia
54/2 Stan substancji, stan skupienia
54/3 Stan gazowy
54/4 Stan ciekły
54/5 Roztwory
W Słowniku Klasyfikacji Wewnętrznej Biblioteki UZ istnieją symbole poszerzone o litery. Dodane litery mogą określać etniczny charakter dokumentu:
82/2A Literatura angielska
82/2F Literatura francuska
82/2P Literatura polska Litery wskazują też czasem na język, w jakim dokument został napisany: 81/27A „Teoria przekładu” oznacza, że dokument został napisany w języku angielskim, a symbol 81/27F oznacza, że mamy do czynienia z dokumentem na temat teorii przekładu napisanym w języku francuskim. Zastosowanie skróconego symbolu umożliwia również periodyzację, np. historii literatury, filozofii czy sztuki: 1/2 Historia filozofii (w ogólności)
1/2.1 Historia filozofii starożytnej
1/2.2 Historia filozofii średniowiecznej
1/2.3 Historia filozofii nowożytnej Słownik Klasyfikacji Wewnętrznej oparty jest na tablicach UKD, ale w miarę potrzeb jest on również uzupełniany symbolami cyfrowymi i ich odpowiednikami słownymi stworzonymi na podstawie haseł Kartoteki Wzorcowej Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej. W ten sposób słownik jest na bieżąco weryfikowany i uzupełniany o nowo powstałe klasy:
005/1 – „Zarządzanie” – symbol stworzony na podstawie tablic UKD
005/1.1 – „Systemy informatyczne zarządzania” – symbol stworzony na podstawie Kartoteki Wzorcowej
UKD 349/10 – „Przepisy emerytalne” – symbol stworzony na podstawie tablic
UKD 349/10.1 – „Prawo ubezpieczeń rodzinnych” – symbol stworzony na podstawie Kartoteki Wzorcowej
UKD 616/31 – „Choroby wieku starczego” – symbol stworzony na podstawie tablic
UKD 616/31.1 – „Medycyna rodzinna” – symbol stworzony na podstawie Kartoteki Wzorcowej UKD W niektórych przypadkach klasa jest uzupełniana poprzez dodanie poszerzonego odpowiednika słownego, pobranego z Kartoteki Wzorcowej UKD do hasła już istniejącego:
004.3 (004.3/1.) Sprzęt komputerowy dodano Komputery kwantowe 159.955 (159.9/45) Myślenie. Tworzenie pojęć dodano Myślenie twórcze
233 (23/4 ) Hinduizm dodano Joga
355.3 (355/359/24) Ogólna organizacja sił zbrojnych dodano NATO. Układ Warszawski
330.162 (33/11) Etyka biznesu dodano Społeczna odpowiedzialność biznesu
616-002 (616/10) Zapalenie. Śluzotok dodano Mukowiscydoza
658.8 (658/45) Rozprowadzanie towarów dodano Marketing bezpośredni
004.62 (004.6/2) Przetwarzanie danych dodano Data mining
005.5 (005/19) Działania zarządcze dodano Controlling
658.7 (658/43) Zakup. Zaopatrzenie dodano Łańcuch dostaw
159.923 (159.9/20) Osobowość. Psychologia indywidualna dodano Samopoznanie
659.1 (659.1/1) Reklama dodano Lojalność konsumentów
616-07 (616/37) Diagnostyka. Endoskopia dodano Ultrasonografia. USG
797.1 (796/70) Sporty wodne dodano Ratownictwo wodne
Symbole klas Słownika Klasyfikacji Wewnętrznej stanowią składową część sygnatury porządkującej księgozbiór wprzestrzeni otwartej biblioteki. Każdy dokument posiada etykietę zawierającą informację o autorze, tytule, numerze inwentarzowym oraz symbol klasy korespondującej ze słownikiem. Zbiory oklejone są paskami wkolorze przypisanym do odpowiedniej dziedziny. Wprowadzenie kolorystyki ułatwia użytkownikowi zapamiętanie działu, z którego najczęściej korzysta. Do przeszukiwania informacji dotyczącej sygnatury i lokalizacji dokumentu w wolnym dostępie służy czytelnikowi katalog elektroniczny OPAC. Istnieje elektroniczna oraz papierowa (ulotki informacyjne dla użytkowników) wersja schematu rozmieszczenia zbiorów w wolnym dostępie. Każda półka posiada podpis w formie sygnatury oraz odpowiednika słownego. Dzięki zastosowaniu UKD do rozmieszczenia zbiorów na półkach w bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się nadrzędne i podrzędne dziedziny tematyczne. Czytelnik ma dzięki temu szybki dostęp do zakresów tematycznych, od ogólnego do szczegółowego, zgromadzonych w jednym obszarze tematycznym. System wolnego dostępu do półek umożliwia użytkownikowi bezpośredni kontakt ze zbiorami bibliotecznymi, gwarantując swobodne przeszukiwanie działów, związanych z różnymi dziedzinami wiedzy. Nadając zbiorom symbol klasyfikacji wewnętrznej, klasyfikator napotyka na szereg trudności. Problematyczne jest klasyfikowanie dokumentów przedstawiających zagadnienia interdyscyplinarne, o wieloaspektowej i niejednorodnej tematyce. Trzeba również mieć na uwadze, że to samo zagadnienie może mieć inny charakter ujęciowy, w związku z czym może się ono znaleźć w różnych działach, w zależności pod jakim kątem jest rozpatrywane, np. hasło „młodzież” może otrzymać symbol:
– z działu medycyny: 613/21 Młodzież. Higiena wieku dojrzewania – z działu socjologii:
316/60 Socjologia młodzieży – z działu psychologii:
159.9/19 Psychologia młodzieży – z działu prawa:
343/54 Młodzież. Przestępczość nieletnich – z działu polityki:
329/19 Organizacje i ruchy młodzieżowe.
Młodzież Dokumenty określające słowo „praca” mogą się znaleźć w dziale:
– medycyny: 616/34 Medycyna pracy
– prawa: 349/3 Kodeks pracy
– rachunkowości: 657/17 Koszty pracy
– psychologii: 331/12 Psychologia pracy
– socjologii: 316/34 Socjologia pracy
Piśmiennictwo charakteryzujące słowo „miasta” zostanie umieszczone w dziale:
– inżynierii: 628.4/10 Higiena miasta. Gospodarka odpadami
– socjologii: 316/40 Społeczności miejskie. Socjologia miasta
– planowania przestrzennego: 711/6 Planowanie miast
– geografii: 911/5 Miasta. Geografia miast
– administracji publicznej: 351/354/57 Zarządzanie miastem. Prezydent miasta. Zrównoważony rozwój miast Słownik ten jest systematycznie rewidowany lokalnymi ustaleniami Kartoteki Haseł Wzorcowych Biblioteki Narodowej. Rewizja słownictwa związana jest z rozwojem nowych dziedzin wiedzy, powstaniem nowych zjawisk społecznych, gospodarczych itp. W Bibliotece UZ wiąże się to z koniecznością nieustannej reorganizacji zbiorów w wolnym dostępie. Następuje stała melioracja katalogu online, uaktualnianie danych na etykietach dokumentów, regałach i półkach. Uniwersalna Klasyfikacja Dziesiętna sprawdza się jako schemat ustawienia książek wwolnym dostępie. System jest czytelny, a duża szczegółowość tej klasyfikacji pozwala na tworzenie bardzo wąskich działów. Czytelnicy przywykli już do tego układu, wiedzą, jak się w nim orientować. Użytkownicy doceniają możliwość bezpośredniego kontaktu ze zbiorami bibliotecznymi, uporządkowanymi w logiczną całość. Podążając za zmieniającymi się potrzebami w pozyskiwaniu wiedzy, system Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej podlega ciągłej modyfikacji. Największą zaletą tego systemu jest możliwość łatwego rozszerzania i uzupełniania o nowe elementy. Struktura drzewiasta UKD pozwala łatwo ją przekształcać bez konieczności zmian całego systemu. Jest to bardzo wygodne i praktyczne, ponieważ daje możliwość skutecznej adaptacji do bieżących potrzeb biblioteki. System Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej cechuje również elastyczność, dodatkowo cennym atutem jego struktury jest przejrzystość. Wzrastająca szczegółowość oraz nieustanne powiększanie zasobu słownictwa czyni System Uniwersalnej Klasyfikacji Dziesiętnej najlepszym podłożem dla porządkowania zbiorów w bibliotece. Pięć lat funkcjonowania UKD jako systemu organizacji zbiorów wBibliotece Uniwersytetu Zielonogórskiego daje podstawy do stwierdzenia, iż pomysł zastosowania takiego układu książek okazał się całkowicie słuszny.
Barbara Juszczak
Jolanta Patan